Στη Μονή του Μαχαιρά πολλοί αγωνιστές της ΕΟΚΑ, ανάμεσα σε αυτούς και ο Γρηγόρης Αυξεντίου, έβρισκαν καταφύγιο κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα ενάντια στους Άγγλους αποικιοκράτες. Σε κοντινή απόσταση από το μοναστήρι, μέσα στο δάσος του Μαχαιρά, σε μια βραχώδη με άγρια βλάστηση περιοχή, επέλεξε ο Αυξεντίου μαζί με τους συναγωνιστές του Αντώνη Παπαδόπουλο, Φειδία Συμεωνίδη, Αυγουστή Ευσταθίου, Ανδρέα Στυλιανού και Μηνά Μηνά, να κατασκευάσουν το κρησφύγετο τους.
Όταν οι Άγγλοι ανακάλυψαν το κρησφύγετο καλούσαν τον Αυξεντίου να παραδοθεί. Ο Αυξεντίου διέταξε τους άντρες του να βγουν και να παραδοθούν, ενώ ο ίδιος παρέμεινε, για να δώσει μόνος την τελευταία μάχη του. Έπειτα από μια πολύωρη, σκληρή και άνιση μάχη με τους Άγγλους στρατιώτες θα βρει το θάνατο, όταν οι Άγγλοι έριξαν βενζίνη στο κρησφύγετο του. Ήταν 3 Μαρτίου του 1957 όταν ο «Σταυραετός του Μαχαιρά» πέρασε στο πάνθεον των ηρώων σε ηλικία μόλις 29 ετών. Το απανθρακωμένο σώμα του Γρηγόρη Αυξεντίου θάφτηκε, από τους Άγγλους στρατιώτες, στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας, από το φόβο λαϊκών εξεγέρσεων.
Κάθε χρόνο στην Ιερά Μονή της Παναγίας του Μαχαιρά τελείται το ετήσιο μνημόσυνο του ήρωα και γίνεται κατάθεση στεφάνων στον τόπο θυσίας του.
Ο συνδυασμός του φυσικού περιβάλλοντος, της θρησκείας με το Μοναστήρι του Μαχαιρά (πνευματικό και άυλο) και του Μνημείου-Κρησφύγετο (υλικό) συμβολίζει τη νίκη του πνεύματος επί της ύλης. Ο Γρηγόρης Αυξεντίου, όπως άλλωστε και όλοι οι ήρωες-αγωνιστές της ΕΟΚΑ, αψηφώντας την υλική τους υπόσταση ξεπερνούν το φόβο του θανάτου και οδηγούνται προς την ελευθερία του πνεύματος
