Το μοναστήρι της Παναγίας του Μαχαιρά αποτελεί μαζί με το μοναστήρι της Παναγίας του Κύκκου από τα σημαντικότερα μοναστήρια του νησιού. Βρίσκεται κτισμένο σε μια πανέμορφη κατάφυτη από πεύκα περιοχή, στα βουνά του Τροόδους, στην επαρχία Λευκωσίας και ιδρύθηκε κατά τα τέλη του 12ου αιώνα, όπου λειτουργούσε αρχικά ως ένα μικρό ασκητήριο.
Οι πρώτοι ασκητές ήταν οι μοναχοί Νεόφυτος και Ιγνάτιος. Σύμφωνα με την παράδοση οι δυο αυτοί μοναχοί είχαν εγκαταλείψει την έρημο της Ιορδανίας, κατά τις επιδρομές των Αράβων, μεταφέροντας μαζί τους στην Κύπρο μία από τις εβδομήντα εικόνες που είχε ζωγραφίσει ο ευαγγελιστής Λουκάς. Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι την εικόνα την έφερε κρυφά στην Κύπρο ένας άγνωστος ερημίτης , κατά την περίοδο της εικονομαχίας (8ος- 9ος αιώνας) και ότι γύρω στο 1145 οι μοναχοί Νεόφυτος και Ιγνάτιος την ανακάλυψαν μέσα σε μια σπηλιά, η οποία επισκιαζόταν από πυκνούς θάμνους. Τότε εμφανίστηκε ένα θειικό χέρι που τους έδωσε ένα μαχαίρι, για να κόψουν τους θάμνους και να φτάσουν στην εικόνα. Από εδώ πήρε η εικόνα της Παναγίας το προσωνύμιο «Μαχαιριώτισσας».
Γεγονός αποτελεί το ότι οι μοναχοί Ιγνάτιος και Προκόπιος (ο μοναχός Νεόφυτος είχε αποβιώσει) είχαν επισκεφτεί τον τότε αυτοκράτορα Εμμανουήλ Κομνηνό (1143 – 1180) στην Κωνσταντινούπολη, για να τους επιχορηγήσει το κτίσιμο ενός μοναστηριού, στο σημείο όπου είχε βρεθεί η εικόνα. Με τον τρόπο αυτό κτίστηκε ένα μικρό παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Παναγία και το οποίο διέθετε ελάχιστα κελιά. Αξιοσημείωτα υπήρξαν τα προνόμια που παραχωρήθηκαν στο μοναστήρι από τον αυτοκράτορα Εμμανουήλ Κομνηνό και που επικυρώθηκαν αργότερα από τον αυτοκράτορα Ισαάκιο Άγγελο. Στο μοναστήρι είχε δοθεί το Σταυροπήγιο, το προνόμιο δηλαδή να είναι αυτόνομο από την αρχιεπισκοπή της Κύπρου και κατ΄επέκταση να είναι αφορολόγητο. Ο μοναχός Ιγνάτιος με γραπτή διάταξη άφησε διάδοχο του τον μοναχό Νείλο που είναι και ο πρώτος ενθρονισμένος ηγούμενος του κοινοβίου. Η μνήμη των ιδρυτών της Μονής Μαχαιρά Νεοφύτου, Ιγνατίου, Προκοπίου και Νείλου εορτάζεται στις 13 Δεκεμβρίου
Το μοναστήρι κατόρθωσε να επιβιώσει στη διάρκεια των κατακτήσεων του νησιού από τους Φράγκους και τους Τούρκους, για να καταστραφεί ολοσχερώς από πυρκαγιά κατά το 1530, από την οποία διασώθηκε μόνο η εικόνα της Παναγίας. Το μοναστήρι ξανακτίστηκε για να καταστραφεί ξανά από πυρκαγιά την περίοδο της Αγγλοκρατίας, το 1892. Το μοναστήρι οικοδομήθηκε εκ βάθρων έχοντας τη σημερινή του μορφή στις αρχές του 20ου αιώνα.
Η μονή της Παναγίας διαδραμάτισε σημαντικότατο ρόλο στους αγώνες της πατρίδας. Από εδώ είχαν περάσει σημαντικές μορφές της κυπριακής ιστορίας, όπως ο αρχιεπίσκοπος και εθνομάρτυρας Κυπριανός και μεταγενέστερα την περίοδο της αγγλοκρατίας, ο ήρωας Γρηγόρης Αυξεντίου. Μάλιστα το σπήλαιο-κρησφύγετο του αγωνιστή της Ε.Ο.Κ.Α. βρίσκεται μόλις μερικές εκατοντάδες μέτρα από τη Μονή.
Σήμερα το μοναστήρι της Παναγίας του Μαχαιρά αποτελεί ένα από τα τρία σταυροπηγιακά μοναστήρια που εξακολουθούν να λειτουργούν έχοντας στην κατοχή τους πολλά μετόχια και κτηματική περιουσία επωφελούμενα των προνομίων που τους είχαν δοθεί κατά τη βυζαντινή περίοδο. Η Μονή που πανηγυρίζει κάθε χρόνο στις 21 Νοεμβρίου δέχεται πλήθος πιστών που συρρέουν για να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας.
Από τη Μονή μπορείτε να θαυμάσετε τον υπέροχο περιβάλλοντα χώρο του δάσους του Μαχαιρά. Στο δάσος υπάρχει πλούσια βλάστηση με κυριότερα είδη τα πεύκα, τις λατζιές, τις δάφνες, τα κυπαρίσσια κ.α. Σε κοντινή απόσταση από τη Μονή ξεκινά μονοπάτι της φύσης που διασχίζει τον ποταμό Πεδιαίο και φτάνει στο χωριό Λαζανιά. Αξίζει να αναφερθεί ότι το προσωνύμιο «Μαχαιράς» που αναφέρεται στην Παναγία αλλά αποτελεί και την ονομασία του βουνού και του δάσους, πέρα από την ερμηνεία που δίδεται από την παράδοση, θεωρείται ότι είναι και το όνομα ενός φυτού που συναντάται στην περιοχή, του φυτού κουντούρα που λέγεται και μασαιράς.
