Ο ναός που κτίστηκε από στρατιές αγγέλων αποτελεί αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα θρησκευτικά μνημεία του νησιού, καθώς «παντρεύει» στοιχεία αρχιτεκτονικής και εκκλησιαστικής τέχνης διαφορετικών χρονολογικών περιόδων δίνοντας όμως ένα άψογο αρμονικό αποτέλεσμα. Ο ναός είναι ευρέως γνωστός κυρίως για το ψηφιδωτό που κοσμεί το τεταρτοσφαίριο της αψίδας που απεικονίζει την Παναγία στον τύπο της Βρεφοκρατούσας και χρονολογείται στα τέλη του 6ου αιώνα.
Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση οι κάτοικοι του αρχαίου Κιτίου, στη διάρκεια των αραβικών επιδρομών, αποφάσισαν να μετακινηθούν προς τα ενδότερα για περισσότερη ασφάλεια, ενώ παράλληλα ξεκίνησαν να κτίζουν μια εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία. Με την έναρξη των εργασιών διαπίστωσαν, ότι στη διάρκεια της νύχτας τα θεμέλια του ναού μετακινούνταν σε διαφορετική τοποθεσία. Τότε οι κάτοικοι αποφάσισαν να μεταφέρουν το ναό, εκεί όπου τους είχε υποδειχτεί, ενώ και πάλι στη διάρκεια της νύχτας στρατιές αγγέλων κατέβαιναν και βοηθούσαν στο κτίσιμο του ναού.
Ο ναός της Παναγίας της Αγγελόκτιστης βρίσκεται 12 χιλιόμετρα περίπου νοτιοδυτικά της πόλης της Λάρνακας, βορειοδυτικά του Κιτίου. Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ναού ανήκει στην κατηγορία εγγεγραμμένου σταυροειδούς με τρούλο. Η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα των διαφόρων προσθηκών και μετατροπών που έγιναν με την πάροδο του χρόνου. Κτίσμα του 11ου αιώνα, η σημερινή εκκλησία οικοδομήθηκε στα ερείπια μιας παλαιότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής του 5ου αιώνα. Από αυτή την αρχική εκκλησία διασώθηκαν κάποια τμήματα , όπως η ημικυκλική αψίδα με το σύνθρονο και η γύψινη ανάγλυφη διακόσμηση στο μέτωπο της αψίδας. Η βασιλική αυτή καταστράφηκε από πυρκαγιά και ξανακτίστηκε τον 6ο αιώνα. Τότε διακοσμήθηκε και το τεταρτοσφαίριο της αψίδας με το αξιόλογο ψηφιδωτό της Παναγίας που σώζεται μέχρι και σήμερα. Αργότερα κατά τον 12ο με 13ο αιώνα, στα βόρεια του ναού, κτίστηκε ένα μικρό καμαροσκέπαστο παρεκκλήσι αφιερωμένο στους Αγίους Αναργύρους Κοσμά και Δαμιανό, στο οποίο σώζονται δυο στρώματα τοιχογραφιών με το νεότερο στρώμα να χρονολογείται στον 15ο αιώνα. Πιθανόν το εκκλησάκι να είχε κοιμητηριακό χαρακτήρα, όπως διαφαίνεται και από τους μεσαιωνικούς τάφους που ανευρέθηκαν στη βόρεια πλευρά του. Κατά τον 14ο αιώνα στη νότια πλευρά της εκκλησίας προστέθηκε Λατινικό παρεκκλήσι με γοτθικά σταυροθόλια και Λουζινιανά οικόσημα στο υπέρθυρο της εισόδου. Το παρεκκλήσι κτίστηκε από την πλούσια Φράγκικη οικογένεια των Τζιμπλέτ με σκοπό να καλύψει τις θρησκευτικές ανάγκες των νέων ηγεμόνων της Κύπρου. Στο εσωτερικό του υπάρχει και εγχάρακτη ταφόπετρα μιας γυναίκας, της Σιμόν Ρενιέ ντε Τζιμπλέτ που πέθανε το 1302. Στην εκκλησία έχουν γίνει και τα νεότερα χρόνια διάφορες εργασίες που είχαν όμως περισσότερο ως στόχο τη συντήρηση της.
Το εσωτερικό της Παναγίας της Αγγελόκτιστης κοσμείται με σημαντικές τοιχογραφίες του 13ου αιώνα και 14ου αιώνα που αναπαριστούν τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, τον Ενταφιασμό του Χριστού, την ένθρονη Παναγία και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, αλλά και φορητές εικόνες διαφόρων εποχών και τεχνοτροπιών που ξεκινούν από τον 13ο μέχρι και τον 20ο αιώνα. Στο μικρό εικονοφυλάκιο που στεγάζεται στο λατινικό παρεκκλήσιο φυλάσσονται 21 παλιές εικόνες.
Ιδιαίτερης όμως μνείας αποτελεί το περίφημο ψηφιδωτό της Παναγίας της Αγγελόκτιστης που θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα και πιο περίτεχνα έργα του παλαιοχριστιανικού κόσμου και η αρχαιότερη σωζόμενη απεικόνιση της Παναγίας Βρεφοκρατούσας. Το ψηφιδωτό παρουσιάζει τη Θεοτόκο να στέκεται και να κρατά το μικρό Χριστό στο αριστερό Της χέρι. Δεξιά και αριστερά από την Παναγία εικονίζονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ κρατώντας σκήπτρο και σφαίρα, σύμβολα της κυριαρχίας του Χριστού στον κόσμο. Οι δυο άγγελοι είναι ντυμένοι με λευκούς χιτώνες και φέρουν φτερά παγωνιού, σύμβολα της αιωνιότητας. Όλη η σύνθεση περιβάλλεται από φυτικό και ζωικό διάκοσμο με άκανθα , πτηνά και ελάφια, σύμβολα του μεγαλείου της φύσης. Αξιοπρόσεκτο αποτελεί η επιγραφή της Παναγίας ως «Η Αγία Μαρία», μια επιγραφή μοναδική στην Κύπρο και που απαντάται αυτή την εποχή κυρίως στις μονοφυσιτικές επαρχίες της Ανατολής . Το όλο ψηφιδωτό παρουσιάζεται να έχει επιρροές από την Ανατολή και από τα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα της εποχής με τους δημιουργούς του όμως να παραμένουν άγνωστοι.
Η Παναγία η Αγγελόκτιστη συγκαταλέγεται στα πιο αναγνωρίσιμα μνημεία της παγκόσμιας κληρονομιάς περιλαμβάνοντας σπουδαία έργα της χριστιανικής τέχνης που αποτελούν σημείο αναφοράς για τους ερευνητές σε όλο τον κόσμο. Η εντυπωσιακή αυτή εκκλησία πράγματι δημιουργεί την εντύπωση πως δεν δημιουργήθηκε από ανθρώπινο χέρι, αλλά αποτελεί δημιούργημα μιας ανώτερης επουράνιας δύναμης, ένα αγγελικό οικοδόμημα.
