Ένα τέτοιο μικρό ωραιότατο φυτό που υπάρχει από αρχαιοτάτους χρόνους είναι ο κρόκος. Ο Κρόκος σύμφωνα με την αρχαιότητα υπήρξε φίλος με το θεό Ερμή. Μια μέρα ενώ οι δυο φίλοι έπαιζαν , ο Ερμής χτύπησε κατά λάθος τον Κρόκο στο κεφάλι και τον σκότωσε. Εκεί που έλαβε χώρα το γεγονός αυτό φύτρωσε ένα λουλούδι. Τρεις σταγόνες από το αίμα του άτυχου νεαρού έπεσαν στο κέντρο του λουλουδιού και έδωσαν τα στίγματα του φυτού που από τότε πήρε την ονομασία κρόκος. Ένας δεύτερος μύθος αναφέρεται στον ανεκπλήρωτο έρωτα ενός νεαρού, του Κρόκου, για την νύμφη Σμίλακα που τον οδήγησε στη μεταμόρφωση του στο ομώνυμο φυτό.
Τμήμα της περίφημης τοιχογραφίας με τις κροκοσυλλέκτριες απο το Ακρωτήρι στη Σαντορίνη
Στην Κύπρο απαντώνται τρία γηγενή είδη των βολβόριζων αυτών αγριολούλουδων, που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον κόσμο και για το λόγο αυτό θεωρούνται ως αυστηρά προστατευόμενα είδη . Τα τρία αυτά είδη, που ανήκουν στην οικογένεια των Ιριδοειδών, είναι ο κρόκος ο Κύπριος, ο κρόκος της Αφροδίτης και ο κρόκος του Χάρτμαν.
Ο κρόκος ο Κύπριος (Crocus cyprius) δίνει άνθη άσπρου χρώματος με αποχρώσεις του μωβ και με σκούρα λιλά κεντρική ζώνη στην εξωτερική επιφάνεια. Το ύψος του φτάνει μέχρι τα 10 εκατοστά. Ανθοφορεί Φεβρουάριο με Απρίλιο. Φυτρώνει σε πευκοδάση, θάμνους και σε πυριγενείς πετρώδεις περιοχές. Εξαπλώνεται συνήθως σε ψηλά υψόμετρα του Τροόδους (Χιονίστρα, Αμίαντος, Πλάτρες), το Αρμυρολίβαδο και στο Δάσος Αδελφοί.
Crocus cyprius
Ο κρόκος της Αφροδίτης (Crocus veneris) έχει λευκά άνθη προς το ροζ. Το ύψος του φτάνει μόλις τα 8 εκατοστά. Ανθίζει περίπου τα μέσα Οκτωβρίου. Το βρίσκουμε σε βιότοπους με φρύγανα και ανοίγματα, αλλά και σε πευκοδάση με ασβεστολιθικά πετρώματα. Απαντάται σχεδόν σε όλη την Κύπρο κυριότερα όμως στην Κάτω Πάφο, στον Άγιο Νεόφυτο και τον Στατό, στην περιοχή του Προφήτη Ηλία στο Λυθροδόντα, στο Ακρωτήρι, στον Κόρνο, στην περιοχή του Πενταδακτύλου κ.α.
Ο κρόκος του Χάρτμαν (Crocus hartmannianus) δίνει παρόμοια λουλούδια με τον κρόκο Κύπριο. Όταν ανθίζει έχει χρώμα που ποικίλλει, από το άσπρο μέχρι διάφορες αποχρώσεις του μοβ και με ιώδη χροιά. Το ύψος του όταν ανθίσει μπορεί να φθάσει και τα 15 εκατοστά. Ανθοφορεί Ιανουάριο με Φεβρουάριο και από τα τρία είδη κρόκου, που ανθίζουν στο νησί, αποτελεί το σπανιότερο . Εντοπίζεται σε ελάχιστες τοποθεσίες της οροσειράς του Τροόδους(Μαχαιράς, Πλατάνια, περιοχή Σολέας) και σε μια θέση στην οροσειρά του Πενταδακτύλου.
Crocus Veneris
Οι σπάνιοι και αρωματικοί αυτοί κρόκοι εντοπίζονταν στην Κύπρο από την αρχαιότητα. Στο παρελθόν τους κρόκους τους χρησιμοποιούσαν στη βαφική, στη μαγειρική, στην αρωματοποιία και στη φαρμακευτική. Αναφορά στο φυτό αυτό γίνεται από τον Όμηρο, τον Ιπποκράτη, το Θεόφραστο κ.α., με τους αρχαίους ιατρούς να το χαρακτηρίζουν ως τον βασιλιά των φυτών. Ο Ιπποκράτης το συνιστά για τη θεραπεία των τραυμάτων, ο Διοσκουρίδης για τις χωνευτικές και διουρητικές του ιδιότητες, ενώ ο Κύπριος ιατρός Διαγόρας είχε φτιάξει με το συγκεκριμένο φυτό ένα περίφημο κολλύριο.
Crocus hartmanianus
Αξίζει να αναφερθεί ότι το πιο περιζήτητο είδος κρόκου αποτελεί ο Κρόκος ο ήρεμος ( Crocus sativus), από το οποίο παράγεται ένα από τα ακριβότερα μπαχαρικά στον κόσμο, το γνωστό σαφράν. Ο συγκεκριμένος κρόκος φαίνεται να είχε βαρυσήμαντη αξία και στους αρχαίους πολιτισμούς, όπως τη Μινωική Κρήτη, που αποτελούσε το ιερό φυτό του βασιλιά Μίνωα, την αρχαία Θήρα, όπου σε ανασκαφές στο Ακρωτήρι έχει βρεθεί τοιχογραφία με τις μορφές γυναικών που συλλέγουν άνθη κρόκου, αλλά και την αρχαία Αίγυπτο, όπου η Κλεοπάτρα τον χρησιμοποιούσε στα καλλυντικά της. Σήμερα στην Κύπρο το είδος αυτού του κρόκου δεν υπάρχει, αν και σύμφωνα με διάφορες πηγές και διηγήσεις περιηγητών φαίνεται να καλλιεργείτο κατά τη Μεσαιωνική περίοδο. Ο κόκκινος χρυσός, όπως αλλιώς ονομάζεται ο Κρόκος ο ήρεμος, καλλιεργείται εκτεταμένα στο Μαρόκο, στο Ιράν, στην Ισπανία και στην Ελλάδα (Κρόκος Κοζάνης).
