Η μαγεία του θεάτρου την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή στην Κύπρο

«Ἐστὶν οὖν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας, μέγεθος ἐχούσης, ἡδυσμένῳ λόγῳ, χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδὼν ἐν τοῖς μορίοις, δρώντων καὶ οὐ δι’ ἀπαγγελίας, δι’ ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν» (=Η τραγωδία είναι αναπαράσταση πράξης σημαντικής και ολοκληρωμένης, που έχει κάποια διάρκεια, με λόγο ποιητικό, τα μέρη της οποίας διαφέρουν στη φόρμα τους, που παριστάνεται ενεργά και δεν απαγγέλλεται, η οποία προκαλώντας τη συμπάθεια και το φόβο του θεατή τον λυτρώνει από παρόμοια ψυχικά συναισθήματα) – Ορισμός της τραγωδίας όπως δίνεται από τον Αριστοτέλη

Το θέατρο αποτελεί την πιο κοινωνική μορφή τέχνης, την πιο άμεση και αποτελεσματική, όπου ο άνθρωπος μπορεί να βιώσει καταστάσεις, να νιώσει υψηλά συναισθήματα όπως του δέους, της συντριβής από τη μοίρα, της λύτρωσης, της κάθαρσης, να απελευθερωθεί και να φτάσει, γιατί όχι, στην αυτογνωσία και στη δική του εσωτερική αλήθεια.

Την αξία αυτή του θεάτρου ανακάλυψαν από νωρίς και οι κάτοικοι της Κύπρου. Διάφορα αρχαιολογικά τεκμήρια αποδεικνύουν πως στο νησί υπήρχε θεατρική δραστηριότητα από την αρχαιότητα και μάλιστα σε πολύ προηγμένο επίπεδο. Την ύπαρξης θεατρικής δραστηριότητας στην Κύπρο μαρτυρούν κατά πρώτο λόγο τα σωζόμενα θέατρα. Παρόλο που πιστεύεται πως σε όλες τις αρχαίες πόλεις υφίσταντο θέατρα, μέχρι σήμερα έχουν έρθει στο φως μόνο κάποια από αυτά, όπως της Πάφου, του Κουρίου, των Σόλων και της Σαλαμίνας. Και τα τέσσερα αυτά θεατρικά οικοδομήματα, ανήκουν στην ίδια χρονολογική περίοδο και συγκεκριμένα στην Ελληνιστική και Ρωμαϊκή εποχή, μια εποχή στην οποία ο πολιτισμός και οι τέχνες γνωρίζουν μεγάλη άνθιση.

Το αρχαίο θέατρο της Πάφου βρίσκεται κτισμένο στις πλαγιές ενός χαμηλού λόφου (λόφος Φάπρικα), βορειανατολικά της αρχαίας πόλης. Αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα αρχαία θέατρα της Κύπρου με χωρητικότητα γύρω στους 8000 θεατές. Υπολογίζεται να έχει κτιστεί κατά το 4ο αιώνα μ.Χ. (αρχές ελληνιστικής περιόδου), περίοδος όπου η Πάφος αποτελούσε την πρωτεύουσα του νησιού. Ανακαινίσεις και τροποποιήσεις έγιναν και μεταγενέστερα κατά την ρωμαϊκή περίοδο, οπότε η σκηνή και οι είσοδοι διακοσμήθηκαν με μαρμάρινα γλυπτά και γλυπτή διακόσμηση. Εντύπωση προκαλεί η δημιουργία στο χώρο μιας σειράς από αυλάκια λαξευτά στο βράχο, τα οποία σχετίζονταν με τη διαχείριση του νερού από και προς το θέατρο.

Το αρχαίο θέατρο του Κουρίου βρίσκεται κτισμένο στο νότιο άκρο ενός απότομου λόφου, όπου βρισκόταν κτισμένη και η αρχαία πόλη. Το θέατρο μπορούσε να φιλοξενήσει γύρω στους 3500 θεατές. Κτίστηκε στις αρχές του 1ου αιώνα μ.Χ. σύμφωνα με τα ρωμαϊκά πρότυπα αρχιτεκτονικής, στα κατάλοιπα ενός προγενέστερου θεάτρου της ελληνιστικής περιόδου. Το θέατρο δέχτηκε αρκετές ανακαινίσεις και μετατροπές για να καταστραφεί από σεισμό στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ. Μελανό σημείο αποτέλεσε η μετατροπή του θεάτρου σε αρένα, κατά τον 3ο αιώνα, όπου χρησιμοποιείτο για θηριομαχίες, ένα δημοφιλές θέαμα της εποχής. Μετά την αναστήλωση του από το Τμήμα Αρχαιοτήτων, το θέατρο χρησιμοποιείται σήμερα για πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Παρόμοια χωρητικότητα διέθετε και το αρχαίο θέατρο των Σόλων. Το θέατρο κτίστηκε στη βόρεια πλαγιά λόφου, πολύ κοντά στη θάλασσα. Κτίστηκε γύρω στα τέλη του 2ου αιώνα μ.Χ. και καταστράφηκε από σεισμό στα μέσα του 4ου αιώνα μ.Χ. Το κοίλο του θεάτρου έχει κατά το μεγαλύτερο τμήμα του λαξευτεί στο φυσικό βράχο, όπως και η ημικυκλική ορχήστρα, ενώ το υπόλοιπο στηρίζεται σε τεχνητή επιχωμάτωση με τη δημιουργία ομοιόμορφων κτιστών κερκίδων. Το θέατρο είχε επισκευαστεί και αναστηλωθεί κατά ένα μεγάλο μέρος του από το Τμήμα Αρχαιοτήτων κατά τα έτη 1961- 1964. Σήμερα το αρχαίο θέατρο των Σόλων βρίσκεται υπό την τουρκική κατοχή.

Κτίσμα της ρωμαϊκής περιόδου (αρχές 1ου αιώνα μ.Χ.) αποτελεί και το αρχαίο θέατρο της Σαλαμίνας. Αποτελούσε το μεγαλύτερο αρχαίο θέατρο της Κύπρου και ένα από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου με χωρητικότητα περίπου 20.000 θεατές. Και αυτό καταστράφηκε με τους σεισμούς του 4ου αιώνα. Το κοίλο του θεάτρου, σε αντίθεση με αυτά των θεάτρων στο Κούριο και στους Σόλους, στηρίζεται αποκλειστικά σε τεχνητή επιχωμάτωση με τη δημιουργία κτιστών κερκίδων από ογκώδεις πελεκητούς ασβεστόλιθους. Τα κατάλοιπα του θεάτρου είχαν αποκατασταθεί εν μέρει, πριν την τουρκική εισβολή του 1974, έτσι ώστε να μπορεί να φιλοξενεί θεατρικές και μουσικές εκδηλώσεις. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο γλυπτικός διάκοσμος της σκηνικής πρόσοψης του θεάτρου, που αποτελείτο από ακέφαλα αγάλματα των Μουσών, του θεού Απόλλωνα, Ρωμαίων αυτοκρατόρων κ.α. Τα αγάλματα αυτά μεταφέρθηκαν στο επαρχιακό Μουσείο Αμμοχώστου και στο Κυπριακό Μουσείο Λευκωσίας.

Σε διάφορες επιγραφές της Ελληνιστικής εποχής που βρέθηκαν στην Κύπρο, αναφέρονται «οι περί τον Διόνυσον τεχνίται». Η συγκεκριμένη ομάδα φαίνεται να αποτελούσε ένα σωματείο επαγγελματιών του θεάτρου που περιλάμβανε ειδικότητες όπως συγγραφείς, σκηνοθέτες, ηθοποιούς, μουσικούς, ενδυματολόγους κ.α. Το όνομα τους προήλθε από το θεό Διόνυσο, καθώς το αρχαίο ελληνικό θέατρο, ως θεσμός της αρχαίας πόλης κράτους, ξεκίνησε επί ευκαιρία των εορτασμών του θεού Διονύσου. Όλες οι πιο πάνω ειδικότητες λοιπόν ήταν οργανωμένες σε ένα είδος σωματείου που ήταν παγκύπριο. Κατά τα ελληνιστικά χρόνια οι τεχνίτες αυτοί του θεάτρου είχαν αποκτήσει μεγάλη ισχύ, προνόμια, επιχορηγούνταν πλουσιοπάροχα, ενώ έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης τόσο από το λαό όσο και από τους ηγεμόνες της εποχής τους. Την ηγεσία του σωματείου απάρτιζε πέντε μέλη προερχόμενα από διάφορες ειδικότητες του θεάτρου. Δεν είναι μάλιστα λίγες οι περιπτώσεις που μεμονωμένοι Διονυσιακοί τεχνίτες τιμήθηκαν για την καλλιτεχνική τους δράση σε αγώνες στους Δελφούς και στη Δήλο.

Διονυσιακοί τεχνίτες, κατά την ελληνιστική περίοδο, αναφέρονται σε αρκετές πόλεις του ελλαδικού χώρου. Ένας από τους θεατρικούς συγγραφείς της εποχής στο νησί, του οποίου έχει διασωθεί το όνομα, είναι ο Σώπατρος ο Πάφιος. Δυστυχώς, ενώ φέρεται να έχει γράψει πολλά θεατρικά έργα, εντούτοις δεν έχει διασωθεί ούτε ένα. Παράλληλα με τους τεχνίτες-λειτουργούς του θεάτρου, την ίδια περίοδο υπήρχαν και χορηγοί παραστάσεων, που ως επί το πλείστον ήταν ηγεμόνες, οι οποίοι επωμίζονταν τα έξοδα των θεατρικών παραστάσεων.

Όλα τα πιο πάνω μαρτυρούν ότι η τέχνη του θεάτρου κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο βρισκόταν σε ιδιαίτερη άνθιση και πως το κυπριακό κοινό απολάμβανε να παρακολουθεί θεατρικές παραστάσεις. Άλλωστε η συγκεκριμένη περίοδος στην Κύπρο χαρακτηριζόταν από μια γενικότερη πολιτικοοικονομική ανάπτυξη που επέφερε κατ΄επέκταση και την πολιτισμική άνθιση του νησιού.