Ελιά…ένα δέντρο ευλογημένο, πολύτιμο, το οποίο λατρεύτηκε από την αρχαιότητα και ενέπνευσε όσο κανένα άλλο δέντρο τους Έλληνες ποιητές. Η Αθηνά δώρισε στους Αθηναίους την πρώτη ελιά του κόσμου, εκεί όπου κτύπησε το δόρυ της και από τότε το δέντρο εθεωρείτο ιερό δέντρο, στα παλάτια της Κνωσού η ελαιοκομία αποτελούσε την κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή με την εξαγωγή λαδιού σε χώρες της Ανατολής, ενώ αναφορά στο λάδι και την ελιά γίνεται στα δυο έπη του Ομήρου. Σύμβολο ειρήνης, αλλά και δόξας στεφάνωνε τους νικητές των Ολυμπιακών αγώνων, σύμβολο καθαρμού και αναδημιουργίας χρησιμοποιείται από την Ορθόδοξη εκκλησία στο μυστήριο της βάπτισης. Η ιερότητα της ελιάς από την αρχαιότητα πέρασε στη χριστιανική θρησκεία σφραγίζοντας την ελληνική παράδοση με την οποία είναι άρρηκτα συνυφασμένη.
Αυτή η στενή σχέση της ελιάς με την Κύπρο εμφανίζεται και στην σημαία του νησιού. Τα δυο πράσινα κλαδιά ελιάς, ενωμένα στις άκρες, κάτω από το περίγραμμα της νήσου, συμβολίζουν την ειρήνη και τη συμφιλίωση των Ελλήνων και των Τούρκων της Κύπρου. Διάφορα χωριά, περιοχές και τοπωνύμια του νησιού έχουν πάρει την ονομασία τους από το δέντρο της ελιάς, όπως είναι το χωριό Τρεις Ελιές, ο ποταμός της Ελιάς, το Ελαιόβουνο κ.α. Στην Κύπρο, η Κυριακή των Βαΐων λέγεται και Κυριακή της Ελιάς. Τη συγκεκριμένη μέρα οι πιστοί συνηθίζουν να μεταφέρουν στις εκκλησίες κλαδιά ελιάς.
Η ελιά αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του μεσογειακού χώρου από τα προϊστορικά χρόνια. Στην Κύπρο η ελιά εμφανίζεται από τη Νεολιθική εποχή, με αρχαιολογικές ανασκαφές να φέρνουν στο φως πυρήνες ελιών. Ο Στράβων χαρακτηρίζει το νησί «ευέλαιον» , γιατί παρήγαγε πλούσιο και ξακουστό λάδι, ενώ ο Συνέσιος (4ος -5ος αιώνας μ.Χ.) αναφέρει πως το λάδι της Κύπρου ήταν περιζήτητο, καθώς θεωρείτο εύπεπτο. Από τη νεολιθική εποχή και έπειτα η καλλιέργεια ελιάς και παραγωγής λαδιού συνεχίζεται διαχρονικά, χωρίς καμιά διακοπή. Κατά το Μεσαίωνα και τη Βενετοκρατία οι ελιές αποτελούσαν ένα από τα κυριότερα καρποφόρα δέντρα, με τους Βενετούς να παίρνουν διάφορα μέτρα για να ενθαρρύνουν την ανάπτυξη της ελαιοκομίας. Κατά την Οθωμανική περίοδο η ελαιοκαλλιέργεια και η παραγωγή λαδιού είχε σημαντικότατη θέση αποκτώντας μεγάλο ρόλο στην οικονομία του νησιού και για το λόγο αυτό οι Οθωμανοί φορολογούσαν την ελιά, αφού η καλλιέργεια της δεν ήταν μόνο για προσωπική χρήση αλλά και για εξασφάλιση κέρδους. Κατά την περίοδο αυτή μεγάλη μερίδα ελαιώνων βρισκόταν στην κατοχή της Εκκλησίας, κάτι που αποδεικνύεται και από την ύπαρξη πολλών ελαιόμυλων στον περίβολο των μοναστηριών και των ναών. Αξίζει να αναφερθεί πως στα τέλη της Οθωμανικής περιόδου κάνει την εμφάνιση της και η βιοτεχνία κατασκευής πράσινου σαπουνιού. Κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας η παραγωγή λαδιού παρουσιάζει διακυμάνσεις από χρόνο σε χρόνο, ώστε ορισμένες χρονιές η πολύ χαμηλή παραγωγή λαδιού να καθιστά αναγκαία την εισαγωγή του προϊόντος από άλλες χώρες. Με την τουρκική εισβολή του 1974 ο αριθμός των ελαιοτριβείων μειώθηκε σημαντικά. Σήμερα τα ελαιοτριβεία έχουν εξελιχθεί σε σύγχρονα αυτοματοποιημένου τύπου ελαιοτριβεία με πολύ μεγαλύτερη παραγωγική ικανότητα.
Παλαιό ελαιοτριβείο στο Μουσείο Ελιάς στις Αγκλεισίδες
Η ελιά είναι γένος καρποφόρων δέντρων της οικογένειας των Ελαιοειδών (Oleaceae) που περιλαμβάνει περίπου 35 είδη που αναπτύσσονται κυρίως στα εύκρατα κλίματα. Το κυριότερο είδος είναι η ελιά η ευρωπαϊκή (Olea Europea sativa) που αυτοφύεται από την αρχαιότητα στις ακτές της Μεσογείου. Το είδος αυτό της ελιάς είναι αειθαλές και υπεραιωνόβιο. Έχει φύλλα σε σχήμα λόγχης, πράσινα ή σταχτοπράσινα και οι καρποί της στην αρχή ενώ είναι πράσινοι όταν ωριμάσουν γίνονται μαύροι.
Στην Κύπρο πολύ γνωστή είναι η κυπριακή λαδοελιά που είναι ένα δέντρο προσαρμοσμένο στο ξηρό και θερμό κλίμα του νησιού. Ο καρπός της είναι μέτριου μεγέθους και χρησιμοποιείται ως τρόφιμο (πράσινη και μαύρη ελιά), αλλά και στην παραγωγή λαδιού. Το κυριότερο χαρακτηριστικό της αποτελεί το άρωμα του λαδιού της και για το λόγο αυτό θεωρείται από τις πιο αρωματικές ποικιλίες ελιάς στον κόσμο. Οι καρποί της ελιάς στην Κύπρο παρασκευάζονται με διάφορους τρόπους όπως μαύρες, ξυδάτες, κολυμπάτες(=πράσινες σε αλάρμη) και τσακκιστές(=σπασμένες ελαφρά και την προσθήκη κόλιανδρου, σκόρδου, αλατιού και λεμονιού).
Υπεραιωνόβια Ελιά στο Ξυλιάτο
Τόσο ο καρπός όσο και το ελαιόλαδο αποτελούν τη βάση της μεσογειακής διατροφής, από τις πιο αποδεδειγμένα υγιεινές διατροφές στον κόσμο. Ήδη από την αρχαιότητα ο Ιπποκράτης , ο πατέρας της ιατρικής, το περιγράφει σαν το τέλειο θεραπευτικό αναφέροντας περισσότερες από εξήντα φαρμακευτικές και θεραπευτικές χρήσεις του, ενώ ο Διοσκουρίδης ονομάζει το ελαιόλαδο «προς την εν υγεία χρήσιν άριστον». Το λάδι της ελιάς περιέχει μεγάλες ποσότητες από μονοακόρεστα λιπαρά και αντιοξειδωτικές ουσίες που σχετίζονται με τη μείωση των καρδιαγγειακών νοσημάτων, τη μείωση των επιπέδων της «κακής χοληστερόλης» και των τριγλυκεριδίων, στη μείωση της αρτηριακής πίεσης, στη προστασία του οργανισμού από τον καρκίνο, στην προστασία από την οστεοπόρωση και άλλα πολλά. Παράλληλα εξαιτίας της υψηλής περιεκτικότητας του ελαιόλαδου σε φυσικά και λιπαρά οξέα, αλλά και σε βιταμίνες αποτελεί το κύριο συστατικό σε πολλές αντιγηραντικές και ενυδατικές κρέμες προσώπου.
Για την Κύπρο αλλά και για όλους τους Έλληνες η ελιά δεν είναι απλά ένα δέντρο. Η ελιά έχει περάσει στη μυθολογία, στην ιστορία, στη λαογραφία του λαού μας. Είναι βαθιά ριζωμένη στη ζωή μας και αποτελεί μέρος της ταυτότητας μας και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
