Και ενώ τα πρώτα κοσμήματα προέρχονταν από μη επεξεργασμένα υλικά όπως οστά ζώων, όστρακα, καρπούς κ.α. στην πορεία το κόσμημα έδωσε την ώθηση για τη δημιουργία μιας νέας μορφής τέχνης. Η εμφάνιση των πολύτιμων μετάλλων χαλκού, αργυρού και χρυσού οδήγησαν στη δημιουργία κοσμημάτων υψηλής τέχνης και τεχνικής. Τα απλά, εύθραυστα κοσμήματα δίνουν τη θέση τους σε λεπτεπίλεπτα και άφθαρτα στολίδια που αποτελούν σημαντικό συμπλήρωμα της ενδυμασίας τόσο των ανδρών αλλά κυριότερα των γυναικών.
Η τέχνη της αργυροχοΐας-χρυσοχοΐας στην Κύπρο είναι γνωστή από αρχαιοτάτους χρόνους. Αξιόλογα δείγματα της κυπριακής αργυροχοΐας-χρυσοχοΐας κάνουν την εμφάνιση τους ήδη από την Ύστερη εποχή του χαλκού για να συνεχιστεί κατά την αρχαϊκή περίοδο και μεταγενέστερα κατά την κλασσική και ελληνιστική εποχή. Τα περισσότερα από τα κοσμήματα αυτά έχουν βρεθεί μαζί με άλλα κτερίσματα σε τάφους, καθώς κατά την αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο να τοποθετούν στον τάφο μαζί με το νεκρό , αντικείμενα αξίας, καθημερινά αντικείμενα, ή αγαπητά σε αυτόν κατά τη διάρκεια της ζωής του.
Κατά την ύστερη εποχή του χαλκού (1600 – 1050 π.Χ.) η Κύπρος έγινε μεγάλο πολιτιστικό κέντρο και συνδέθηκε με το μυκηναϊκό πολιτισμό. Η εξαγωγή του χαλκού, που αποτελούσε την κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή του νησιού, έφερε στην Κύπρο μεγάλο πλούτο , όπως χρυσάφι, ελεφαντόδοντο, πολύτιμες πέτρες κ.α. , μέταλλα τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή αγαλμάτων, αγγείων και ασφαλώς κοσμημάτων. Η αρχαία Παλαίπαφος μαζί με την Έγκωμη και το Κίτιο αποτέλεσαν από τα σημαντικότερα κέντρα επεξεργασίας του μετάλλου. Τα περισσότερα από τα κοσμήματα είναι σφυρηλάτα με εξώγλυφο διάκοσμο , δουλεμένα περίτεχνα σε χρυσό έλασμα συνδυάζοντας όμως και άλλες ύλες, όπως χαλκό, ασήμι, ημιπολύτιμους λίθους.
Χρυσό περιδέραιο σε σχήμα ασπίδων. Βρέθηκε σε τάφο στην ‘Εγκωμη (Βρετανικό Μουσείο).
Χρυσό Σκουλαρίκι με κεφάλι ταύρου. Βρέθηκε σε τάφο στην ‘Εγκωμη. Το συγκεκριμένο σκουλαρίκι φανερώνει τις εμπορικές και πολιτιστικές σχέσεις της Κύπρου με τον μυκηναϊκό πολιτισμό (Βρετανικό Μουσείο).
Χρυσό Δακτυλίδι. Βρέθηκε σε τάφο στην Έγκωμη (Βρετανικό Μουσείο).
Η αρχαϊκή περίοδος στην Κύπρο σηματοδοτείται από το διαδοχικό πέρασμα στο νησί των Ασσυρίων, των Αιγυπτίων και των Περσών κατακτητών. Παρόλα αυτά τα κυπριακά βασίλεια κατόρθωσαν να διατηρήσουν την αυτονομία τους πληρώνοντας φόρο υποτελείας στους κατακτητές. Μάλιστα την περίοδο αυτή το νησί γνώρισε μια μεγάλη πολιτισμική άνθιση, με αποκορύφωμα την περίοδο του 8ου με 7ου αιώνα π.Χ. που έμεινε γνωστή ως «χρυσή εποχή». Όλες οι μορφές τέχνης ανάμεσα σε αυτές και η χρυσοχοΐα βρίσκονται σε περίοδο ακμής. Τα σημαντικότερα ευρήματα από τη συγκεκριμένη περίοδο προέρχονται από την πόλη της Σαλαμίνας, που αποτέλεσε και το σημαντικότερο βασίλειο της εποχής εκείνης αποτελώντας και την πρωτεύουσα της Κύπρου. Σε διάφορες περιοχές της Σαλαμίνας έχουν βρεθεί κτιστοί μνημειακοί τάφοι που είναι γνωστοί με την επωνυμία «βασιλικοί». Από τους τάφους αυτούς προήλθαν πληθώρα κτερισμάτων.
Κοσμήματα προερχόμενα απο διάφορους τάφους στην Σαλαμίνα
Την αρχαϊκή περίοδο ακολουθεί η κλασσική περίοδος, που βρίσκει την Κύπρο ανάμεσα στους ανταγωνισμούς των Ελλήνων και των Περσών. Το νησί βρίσκεται υπό την περσική κυριαρχία , μέχρι την προέλαση του Μεγάλου Αλεξάνδρου κατά των Περσών. Κατά τη διάρκεια της περσικής κυριαρχίας οι ελληνικές επιδράσεις στην Κύπρο είναι έντονες. Η τάση «εξελληνισμού» παρατηρείται και σε τομείς όπως την νομισματική, την κοσμηματοτεχνία και στην ενδυμασία. Παράλληλα όμως στον τομέα της τέχνης επίδραση υπάρχει και από την Ανατολή. Την εποχή αυτή ένας νεωτερισμός κάνει την εμφάνιση του στη μορφή των κοσμημάτων με τα βραχιόλια να γίνονται πιο κυλινδρικά με απολήξεις από κεφαλές ζώων, κυρίως κριαριών. Τα σκουλαρίκια αποκτούν πιο πολύπλοκη μορφή με λεπτεπίλεπτα άνθινα και ανθρωπόμορφα στοιχεία. Το ίδιο γίνεται και με τα κολιέ.
Ένα ζευγάρι χρυσά βραχιόλια που στο άκρο φέρουν κεφαλές ζώου (κριού). Βρέθηκε σε τάφο στο Κούριο (Βρετανικό Μουσείο).
Κολιέ με μια σειρά χρυσών χαντρών. Βρέθηκε σε τάφο στο Κούριο (Βρετανικό Μουσείο).
Χάλκινο σπειροειδές κόσμημα με επικάλυψη από φύλλο χρυσού. Χρησιμοποιήθηκε ως ενώτιο(σκουλαρίκια) ή ως σφηκωτήρας (δακτυλίδι για τα μαλλιά). Το κόσμημα μαρτυρεί τις επιδράσεις και από την τέχνη της Ανατολής, καθώς ο γρύπας αποτέλεσε μυθικό όν ανατολίτικης προέλευσης (Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
Την ελληνιστική περίοδο η Κύπρος γίνεται το μήλο της έριδος μεταξύ των επιγόνων του Μέγα Αλεξάνδρου. Καταργούνται τα κυπριακά βασίλεια και το νησί εντάσσεται ως ενιαίος χώρος στο πτολεμαϊκό βασίλειο με έδρα την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Νέα πρωτεύουσα του νησιού γίνεται η Νέα Πάφος. Στον τομέα της τέχνης διακρίνονται έντονες επιδράσεις από την ανατολή και ειδικότερα την Αλεξάνδρεια. Στην κοσμηματοτεχνία καθιερώνεται η πολυχρωμία που επιτυγχάνεται με τη χρήση πολύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων. Αγαπημένο θέμα της εποχής αυτής αποτελούσαν οι φτερωτοί έρωτες που συμβόλιζαν την αναζήτηση της ευτυχίας, αλλά και οι αντιλόπες, που έσερναν το άρμα του έρωτα.
Περίαπτο (φυλακτό). Γυναικείο κεφάλι κατασκευασμένο από γυαλί διαφόρων αποχρώσεων . Οι γυναικείες αυτές κεφαλές είναι συχνότερες στην Εγγύς Ανατολή, που ίσως αποδίδουν τη θεότητα Αστάρτη. Τα παλαιότερα περίαπτα σε σχήμα ανθρώπινης κεφαλής κατασκευάστηκαν στην Αίγυπτο (Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης).
Σκουλαρίκι της Ελληνιστικής περιόδου που αναπαριστά τη φιγούρα του Έρωτα (Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης).
Τη ρωμαϊκή περίοδο η Κύπρος εντάχθηκε στη ρωμαϊκή επικράτεια με πρωτεύουσα την Πάφο. Η πολιτιστική άνθηση της εποχής μαρτυρείται από τα σημαντικά θέατρα, στάδια, ναούς σε συνδυασμό με τις πολυτελείς ιδιωτικές επαύλεις. Τα κυπριακά κοσμήματα και αγγεία επηρεάζονται από τους διακοσμητικούς ρυθμούς των ρωμαϊκών εργαστηρίων, τα οποία ουσιαστικά συνεχίζουν την ελληνιστική παράδοση. Η χρυσοχοΐα της Ρωμαϊκής περιόδου δείχνει μια προτίμηση προς τους πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, ενώ κάνουν την εμφάνιση τους τα μαργαριτάρια, ως νέο διακοσμητικό στοιχείο. Παράλληλα εντυπωσιακή εξέλιξη παρατηρείται στη σφραγιδογλυφία, ενώ κάνουν την εμφάνιση τους τα επιστήθια κοσμήματα, που έχουν ως κεντρικό στοιχείο ένα μενταγιόν με την προτομή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Σημαντικός σταθμός αυτής της περιόδου αποτελεί ο εκχριστιανισμό του νησιού από τους Αποστόλους Παύλο και Βαρνάβα, που άρχισε το 45μ.Χ. κάτι που θα επηρεάσει και την μετέπειτα πολιτιστική εξέλιξη του νησιού.
Εξαιρετικής τέχνης περιδέραιο. Κατασκευασμένο από έλασμα χρυσού και επενδυμένο με ημιπολύτιμους λίθους. Το περιδέραιο προέρχεται από τάφο στο αρχαίο Μάριον/Αρσινόη και βρέθηκε μαζί με πολλά άλλα χρυσά και ασημένια κοσμήματα ανάλογης τεχνικής και αξίας, τα οποία μάλλον ανήκαν σε γυναίκα υψηλής κοινωνικής θέσης (Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
Δυο μενταγιόν ανοιχτού τύπου. Κάθε μενταγιόν τοποθετείται με ένα χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Αλέξανδρου Σεβήρου. Η χρήση νομισμάτων σε κοσμήματα ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής τον 3ο αιώνα μ.Χ. και συνεχίστηκε μέχρι και τις αρχές του 7ου αιώνα μ.Χ. (Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης).
Περίτεχνο σκουλαρίκι που αποτελείται αποτελείται απο ορθογώνιο πλακίδιο διακοσμημένο με ένθετο όνυχα και ένα τριγωνικό εξάρτημα, η επιφάνεια του οποίου κοσμείται με μικροσκοπικά μαργαριτάρια περασμένα σε λεπτό σύρμα (Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης).
Τη ρωμαϊκή εποχή διαδέχεται η βυζαντινή περίοδος, μια περίοδος που στην Κύπρο συντελούνται μεγάλες αλλαγές. Νέες πόλεις εμφανίζονται , ενώ άλλες εγκαταλείπονται εξαιτίας μεγάλων καταστροφικών σεισμών. Η πρωτεύουσα της Κύπρου μεταφέρεται από την Πάφο στην Σαλαμίνα-Κωνσταντία, ενώ σημαντικό κέντρο από τη ρωμαϊκή εποχή εξακολουθεί να είναι η Αμαθούντα. Ο χριστιανισμός στο νησί εδραιώνεται και η τέχνη που αναπτύσσεται στην Κύπρο είναι η εκκλησιαστική . Μεγάλη ανάπτυξη υπήρξε στη αργυροχοΐα και στη χρυσοχοΐα, όπως μαρτυρούν οι δίσκοι με βιβλικές παραστάσεις του θησαυρού της Λαμπούσας. Η τέχνη της επαργύρωσης χρησιμοποιείται ευρέως , όπου πολλές εικόνες καλύπτονται με φύλλα ασημιού, καθώς και στην κατασκευή σταυρών, εκκλησιαστικών σκευών κ.α.
Βαρύτιμο χρυσό βραχιόλι με εντυπωσιακό σφυρήλατο και διάτρητο φυτικό διάκοσμο. Ανήκει στην Πρώιμη βυζαντινή περίοδο (Μουσείο Μπενάκη).
Νόμισμα Ισάακιου Κομνηνού σε κόσμημα. Ανήκει στην Υστεροβυζαντινή περίοδο – 12ο αιώνας (Λεβέντειο Μουσείο).
Ένα από τα ασημένια πιάτα που βρέθηκαν στη βυζαντινή πόλη της Λαμπούσας (κοντά στη σημερινή Κερύνεια). Το πιάτο της φωτογραφίας εικονίζει μια σκηνή από τη ζωή του Δαβίδ. Ο θησαυρός της Λαμπούσας απαριθμεί διάφορα πολύτιμα αντικείμενα του 6ου και 7ου αιώνα μ.Χ. με το μεγαλύτερο μέρος του να βρίσκεται στο Βρετανικό Μουσείο. Επίσης μέρος του θησαυρού αυτού βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και στο Κυπριακό Μουσείο στη Λευκωσία.
Σήμερα τα κοσμήματα αυτά της αρχαιότητας αποτελούν πηγή έμπνευσης για τους σύγχρονους δημιουργούς. Περιδέραια, σκουλαρίκια, βραχιόλια που έχουν έρθει στο φως σε διάφορες ανασκαφές ζωντανεύουν στο σήμερα και ταξιδεύουν σε ολόκληρο τον κόσμο…Και όπως τα κοσμήματα κατά τα αρχαία χρόνια ήταν στολίδια που ικανοποιούσαν τη φιλαρέσκεια αυτών που τα φορούσαν, προσέλκυαν το άλλο φύλο, έδειχναν τον πλούτο τους και την κοινωνική τους τάξη, χρησιμοποιούνταν για να ξορκίζουν το κακό, έτσι και σήμερα τα πολύτιμα αυτά στολίδια αναδεικνύουν την εμφάνιση και την προσωπικότητα και γίνονται μέσο έκφρασης του ανθρώπου που τα φοράει.
Κοσμήματα απο διάφορες χρονολογικές περιόδους που βρίσκονται στο Επαρχιακό Μουσείο της Πάφου.
