Η Μονή του Αγίου Νεοφύτου βρίσκεται 10 χλμ έξω από την πόλη της Πάφου, κοντά στο χωριό Τάλα, σε ένα όμορφο κατάφυτο περιβάλλον, αγκαλιασμένο από τα απόκρημνα βουνά της περιοχής. Το Μοναστήρι ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Άγιο Νεόφυτο το 1159.
Ο Άγιος Νεόφυτος γεννήθηκε το 1134. Ως τόποι γέννησής του αναφέρονται είτε το χωριό Λεύκαρα είτε το γειτονικό χωριό Κάτω Δρυς, της επαρχίας Λάρνακας. Σε ηλικία δεκαεπτά ετών οι γονείς του τον αρραβώνιασαν παρά τη θέλησή του. Κρυφά τότε εγκατέλειψε την γενέτειρά του και ακολούθησε τη μοναστική ζωή. Αρχικά πήγε στη Μονή του Αγίου Χρυσοστόμου, στην οροσειρά του Πενταδακτύλου, όπου εκεί μαθαίνει και τα πρώτα του γράμματα. Αφού παρέμεινε εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα αποφάσισε να επισκεφτεί τους Αγίους Τόπους, όπου μετά από εξάμηνη περιοδεία στα μοναστήρια και τα ασκητήρια της Παλαιστίνης , επιστρέφει και πάλι στην Κύπρο, στη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου. Ο πραγματικός πόθος του μοναχού ήταν η ησυχαστική ζωή. Εγκαταλείπει λοιπόν οριστικά τη Μονή όπου έγινε μοναχός και μετά από αρκετή περιπλάνηση καταλήγει σε μια φυσική σπηλιά, σε ένα ερημικό τοπίο βορειοδυτικά της Πάφου. Από το 1159 εγκαταστάθηκε μόνιμα εκεί διαμορφώνοντας το όπως ήθελε. Σε αυτήν έφτιαξε ναό, τον οποίο αφιέρωσε στον Τίμιο Σταυρό , ενώ μέσα σε βράχο έφτιαξε και το κελί του, το οποίο έγινε γνωστό ως «Εγκλείστρα». Στο κελί του σκάλισε και τον τάφο του.
Για έντεκα χρόνια έζησε μόνος, όπως άλλωστε ποθούσε. Το 1170 χειροτονήθηκε ιερέας από τον επίσκοπο Πάφου Βασίλειο, ο οποίος τον έπεισε να δεχτεί κοντά του ένα δόκιμο μοναχό. Σταδιακά κοντά του κατέφυγαν και άλλοι δόκιμοι μετεξελίσσοντας το ησυχαστικό ασκητήριο σε σκήτη ολιγάριθμων μοναχών και τελικά σε κοινοβιακή μονή.
Ο Άγιος Νεόφυτος έζησε στην Εγκλείστρα του για εξήντα ολόκληρα χρόνια, όπου είχε αφοσιωθεί στην προσευχή, στην νηστεία και στην άσκηση . Η φήμη της αγιότητας του έφθασε σε όλες τις περιοχές της Κύπρου και η Εγκλείστρα του έγινε τόπος προσευχής και προσκυνήματος για πολλούς πιστούς. Ο Άγιος καθώς επιζητούσε την ηρεμία έσκαψε σε υψηλότερο σημείο της Εγκλείστρας και δημιούργησε για τον εαυτό του νέο κελί, το οποίο ονόμασε «Νέα Σιών». Από το νέο του κελί ο Άγιος ανέπτυξε πλούσια συγγραφική δραστηριότητα, που τον ανέδειξε στους μεγαλύτερους συγγραφείς του μεσαιωνικού ελληνισμού της Κύπρου. Μεγάλο μέρος των συγγραμμάτων του ανακαλύφθηκαν σε βιβλιοθήκες του εξωτερικού, ενώ η συλλογή του έχει εκδοθεί με τον τίτλο «Συγγράμματα Αγίου Νεοφύτου του Εγκλείστου». Μέσα από τα έργα του ο άγιος Νεόφυτος δίνει μια εκτενή περιγραφή για τα κελιά και τα άλλα κτίσματα του μοναστηριού, καθώς και για τον τρόπο λειτουργίας του.
Ο άγιος Νεόφυτος αναχώρησε για την αιωνιότητα σε μεγάλη ηλικία γύρω στο 1219- 1220. Μετά το θάνατό του τον διαδέχθηκε σαν ηγούμενος ο ιερομόναχος Ησαΐας συνεχίζοντας έτσι την μοναστηριακή ζωή. Δεν υπάρχουν επαρκείς πληροφορίες για τους διαδόχους του Ησαΐα και την κατάσταση του μοναστηριού . Όπως φαίνεται το μοναστήρι παρήκμασε κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, με τον αριθμό των μοναχών να μειώνεται σημαντικά, μέχρι που τελικά η Μονή εγκαταλείπεται οριστικά.
Η Εγκλείστρα του Αγίου τοιχογραφήθηκε, όπως αναφέρεται και από τον ίδιο τον Άγιο Νεόφυτο στην «Τυπική Διαθήκη» του, το 1183 από το ζωγράφο Θεόδωρο Αψευδή. Από αυτές τις αρχικές τοιχογραφίες ελάχιστες έχουν διασωθεί αποτελώντας τις σημαντικότερες τοιχογραφίες των τελών του 12ου αιώνα. Το καθολικό του μοναστηριού κτίστηκε πιθανότατα στις αρχές του 16ου αιώνα, σε ρυθμό καμαροσκέπαστης τρίκλιτης βασιλικής με τρούλο. Η αρχική εκκλησία ήταν ολόκληρη διακοσμημένη με τοιχογραφίες, αρκετές από τις οποίες καταστράφηκαν στην πορεία του χρόνου. Καθώς το καθολικό αρχικά ήταν αφιερωμένο στην Παναγία, μεγάλο μέρος της διακόσμησης ήταν αφιερωμένο στη Θεοτόκο. Κατά τα μέσα με τέλη του 19ου αιώνα ο ναός αφιερώθηκε στον Άγιο Νεόφυτο. Εκτός από τις τοιχογραφίες, εξαιρετικής τέχνης του 16ου αιώνα αποτελούν και οι εικόνες του εικονοστασίου, του Δωδεκαόρτου και της Μεγάλης Δέησης.
Σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο, στην ανατολική πτέρυγα της μονής, δημιουργήθηκε μουσείο, στο οποίο εκτίθενται εκκλησιαστικοί θησαυροί. Αξιόλογες αρχαίες εικόνες, αρχαία εκκλησιαστικά σκεύη, αντικείμενα και βιβλία είναι μόνο μερικά από τα εκθέματα τα οποία ο επισκέπτης μπορεί να δει στο μουσείο. Επίσης στο χώρο λειτουργεί και αρχαιολογικό τμήμα, στο οποίο εκτίθενται αγγεία της κυπριακής Γεωμετρικής και Αρχαϊκής περιόδου, τα οποία είχαν βρεθεί στην γύρω από τη Μονή περιοχή.
Σήμερα στην Ιερά Μονή Αγίου Νεοφύτου εγκαταβιώνει μια μικρή σχετικά αδελφότητα με επικεφαλή τον Επίσκοπο Χύτρων Λεόντιο. Η μνήμη του Αγίου Νεοφύτου εορτάζεται στις 28 Σεπτεμβρίου και στις 24 Ιανουαρίου, όπου πλήθος κόσμου σε κλίμα κατάνυξης προσέρχεται στη Μονή για να προσκυνήσει το ιερό λείψανο και την εικόνα του Αγίου Νεοφύτου.
