Ένα εναπομείναντα μνημείο ιστορίας της βυζαντινής τέχνης.
Η εκκλησία της Παναγίας του Άρακα βρίσκεται σε κεντρική περιοχή της οροσειράς του Τροόδους, στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Πιτσιλιάς, μεταξύ των χωριών Λαγουδερά και Σαράντι. Από το 1985 περιλαμβάνεται, μαζί με εννέα άλλες τοιχογραφημένες βυζαντινές εκκλησίες του Τροόδους, στον κατάλογο των Μνημείων Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO.
Οικοδομήθηκε μέσα στο δεύτερο μισό του 12ου αιώνα, στη Μέση Βυζαντινή Περίοδο, όπου ο μοναστικός βίος ανθούσε στην Κύπρο. Παρήκμασε τον 18ο αιώνα, ωστόσο το μοναστήρι εξακολούθησε να λειτουργεί μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Σήμερα, εκτός από την εκκλησία, σώζεται και ένα διώροφο μοναστηριακό κτήριο στη βόρεια της πλευρά, το οποίο χρησιμοποιείται ως κατοικία του ιερέα. Η προέλευση του επωνύμου «του Άρακος» είναι αμφίβολη. Κατά μια εκδοχή προέρχεται από το φυτό αρακάς, ενώ σύμφωνα με μια παράδοση που διέσωσε ο Ρώσος μοναχός Μπάρσκυ, η προσωνυμία της Μονής προέρχεται από τη λέξη «ιέρακας», δηλαδή γεράκι.
Είναι μονόκλιτου τύπου με τρούλο. Εξωτερικά η στέγη διαμορφώνεται σε σχήμα σταυρού. Αργότερα, ίσως μέσα στο 14ο αιώνα, η εκκλησία καλύφθηκε με ξύλινη αμφικλινή στέγη, στρωμένη με επίπεδα αγκιστρωτά κεραμίδια. Η προέκταση της στέγης δημιουργεί στις τρεις πλευρές του ναού, εκτός από τη δυτική, μια στεγασμένη στοά κλειστή με ξύλινο δικτυωτό. Ο τρούλος καλύπτεται από ξεχωριστή στέγη, σε αντίθεση με άλλες εκκλησίες της οροσειράς του Τροόδους. Η εκκλησία είναι διακοσμημένη με εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες με δαπάνη του Λέοντος του Αυθέντη το 1192. Αυτή είναι και οι μεγάλη σημασία της εκκλησίας, ότι παρουσιάζει μια συμπληρωμένη σειρά με τοιχογραφίες του νεοκλασικού ρυθμού της βυζαντινής τέχνης, οι οποίες αποτελούν και εκφράζουν τις σύγχρονες τάσεις που διέπουν την τέχνη της Κωνσταντινούπολης. Εκτός από την τεχνοτροπία, ο ναός συνδέεται με την πρωτεύουσα και μέσω του εικονογραφικού του προγράμματος. Αν αναλογιστούμε το γεγονός ότι στην ίδια την Κωνσταντινούπολη δεν σώθηκε σχεδόν τίποτα από την περίοδο αυτή, τότε αντιλαμβανόμαστε τη θέση που κατέχει το συγκεκριμένο μνημείο στην ιστορία της βυζαντινής τέχνης.
Στην αψίδα οι τοιχογραφίες διαφέρουν τεχνοτροπικά από τις άλλες τοιχογραφίες του ναού, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι έγιναν σε προγενέστερη εποχή, αλλά μάλλον έγιναν από άλλο ζωγράφο. Τον 14ο αιώνα ο ζωγράφος Λεόντιος ζωγράφισε τη Θεοτόκο στο τυφλό τόξο πάνω από την βόρεια είσοδο του ναού και την εξωτερική πλευρά του αρχικού δυτικού τοίχου. Τον 17ο αιώνα ζωγραφίστηκαν διάφοροι άγιοι στην εξωτερική πλευρά του βόρειου τοίχου.
Οι πιο διάσημες εικόνες της εκκλησίας θεωρούνται αυτές του Χριστού και της Θεοτόκου Αρακιώτισσας, οι οποίες έχουν αποδοθεί στον Θεόδωρο Αψευδή και χρονολογούνται στο τέλος του 12ου αιώνα.
Γι’ αυτή την μοναδική εμπειρία τέχνης μην παραλείψετε να επισκεφθείτε το ναό σε μια ενδεχόμενη καλοκαιρινή εξόρμηση στα βουνά της οροσειράς του Τροόδους.
