Άγιος Σωζόμενος… ένα χωριό που προσφέρει πλούσιο υλικό στους λάτρεις της φωτογραφίας, ενώ παράλληλα φέρει μια βαριά ιστορία που συνδέεται με τα τραγικά γεγονότα του 1964 – 74. Το χωριό που άλλοτε έσφυζε από ζωή πλέον αποτελεί ένα « χωριό φάντασμα», ως αποτέλεσμα της εγκατάλειψης και της ερήμωσής του.
Ο Άγιος Σωζόμενος βρίσκεται 25 χιλιόμετρα περίπου νότια της Λευκωσίας, ανάμεσα στις κοινότητες της Ποταμιάς και του Γερίου. Μεγάλη έκταση του εμπίπτει πλέον στην νεκρή ζώνη. Ο οικισμός αποτελούσε μικτό χωριό, καθώς συμβίωναν αρμονικά Ελληνοκύπριοι και Τουρκοκύπριοι. Αυτή η συνύπαρξη διαφαίνεται από τα σωζόμενα οικοδομήματα του, όπου συνυπάρχει το ελληνοκυπριακό με το τουρκοκυπριακό στοιχείο: τα σχολεία των δυο κοινοτήτων, η ορθόδοξη εκκλησία με το τζαμί.
Τα σωζόμενα οικοδομήματα υποδηλώνουν παράλληλα τη μακραίωνη ιστορία του οικισμού, που μάλιστα σύμφωνα με αρχαιολογικές ανασκαφές και μελέτες καταδεικνύουν την ύπαρξη οικισμού στη συγκεκριμένη και στην ευρύτερη περιοχή από την εποχή του Χαλκού. Άλλωστε η παρουσία των τριών ποταμών Γυαλιά, Αλυκού και Αλμυρού ευνοούσαν την κατοίκηση της περιοχής διαμέσου των αιώνων. Μνημεία όπως το ασκητήριο του Αγίου Σωζόμενου (8ος με 9ος αιώνας μ.Χ.), το βυζαντινό εξωκλήσι του 15ου με 16ου αιώνα, η γοτθική εκκλησία του Αγίου Μάμα, ο μεσαιωνικός αλευρόμυλος φανερώνουν την πολιτιστική διαδρομή της κοινότητας. Σε αυτά έρχονται να προστεθούν τα ερείπια των πλινθόκτιστων σπιτιών και το μνημείο πεσόντων του Αγίου Σωζόμενου, που αποτελούν τα απομεινάρια μιας μελανής σελίδας της ιστορίας του χωριού.
Οι διακοινοτικές ταραχές του 1964 που κορυφώθηκαν με την τουρκική εισβολή του 1974 οδήγησαν στην εγκατάλειψη του χωριού και στην ερήμωσή του. Οι σκληρές μάχες που διεξήχθησαν στον Άγιο Σωζόμενο οδήγησαν στην ισοπέδωση του. Από τα μνημεία που παρέμειναν όρθια αποτελούν το εξωκλήσι του Αγίου Σωζόμενου, ένα μονόκλιτο πετρόκτιστο εκκλησάκι του 15ου με 16ου αιώνα, καθώς και το ασκητήριο του Αγίου με τα σωζόμενα σπαράγματα τοιχογραφιών.
Ο Άγιος Σωζόμενος αποτελεί πλέον ένα απολιθωμένο τοπίο που παρόλο που είχε όλες τις προοπτικές να αναπτυχθεί σε ένα σύγχρονο οικισμό, εντούτοις η γειτνίαση του με τη νεκρή ζώνη και οι νωπές μνήμες της εισβολής το κρατούν ως ένα απομεινάρι της ιστορίας.
