Κατά την ύστερη αρχαιότητα και σε όλη τη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη η παράδοση που σχετιζόταν με τους «Επτά Κοιμώμενους Παίδες της Εφέσου». Σύμφωνα λοιπόν με αυτήν οι «Επτά Κοιμώμενοι» ήταν χριστιανοί νέοι που ζούσαν στην Έφεσο, κατά το 250 μ.Χ. Οι νέοι αυτοί, κατά την περίοδο των διωγμών των Χριστιανών επί αυτοκράτορα Δέκιου, εφόσον μοίρασαν όλα τα υπάρχοντα τους στους φτωχούς, προκειμένου να αποφύγουν το διωγμό τους κατέφυγαν σε ένα σπήλαιο. Όταν οι διώκτες τους αντιλήφθηκαν το που βρίσκονταν κρυμμένοι, κατόπιν οδηγιών από τον αυτοκράτορα, έκλεισαν και σφράγισαν το στόμιο του σπηλαίου, προκειμένου να πεθάνουν από πείνα και δίψα. Οι νέοι όμως αντί να πεθάνουν, ως εκ θαύματος, βυθίστηκαν σε ένα βαθύ ύπνο για να ξυπνήσουν έπειτα από διακόσια χρόνια, όταν αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ο Θεοδόσιος Β’. Συγκεκριμένα όταν ένας βοσκός έτυχε να ανοίξει το σπήλαιο με έκπληξη είδε τους επτά νέους να ξυπνάνε και να του διηγούνται την ιστορία τους.
Η συγκεκριμένη παράδοση διαδόθηκε σε μια περίοδο που μπορεί να είχε εδραιωθεί ο χριστιανισμός, όμως εξακολουθούσε να μαστίζεται από διάφορες αιρέσεις, όπως ήταν ο μονοφυσιτισμός και ο νεστοριανισμός. Την ίδια εποχή υπήρχε επίσης έντονη αμφισβήτηση του χριστιανικού δόγματος για ανάσταση των νεκρών με πολλούς επισκόπους να συμμερίζονται τη συγκεκριμένη άποψη.
Η παράδοση αυτή ήταν διαδεδομένη σε πολλά μέρη του χριστιανικού κόσμου. Κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια θα μεταφερθεί και στην Κύπρο. Ξένοι περιηγητές που είχαν έρθει στο νησί υποδείκνυαν και συγκεκριμένα μέρη , στα οποία επικρατούσε η άποψη πως εκεί είχε λάβει χώρα το γεγονός με τους «Επτά Κοιμωμένους». Κάποιοι περιηγητές μεταφέρουν την ιστορία σε ένα λαξευτό βράχο στη δυτική άκρη της πόλης της Λευκωσίας, ενώ άλλοι αναφέρουν πως το σπήλαιο βρισκόταν στην Πάφο. Συγκεκριμένα κάποιοι από τους ταξιδιώτες υποδεικνύουν ως το σπήλαιο των «Επτά Κοιμωμένων» μία από τις σωζόμενες ως σήμερα κατακόμβες της περιοχής, της Αγίας Σολομωνής ή του Αγίου Λαμπριανού, στις οποίες εντοπίζονται λαξευμένες στοές.
Ένας από τους περιηγητές, ο Γάλλος Αντρέ Θεβέτ , αναφέρει πως ο ίδιος είχε ξεναγηθεί αρκετές φορές στο σπήλαιο που ήταν γνωστό ως εκείνο των «Επτά Κοιμωμένων» στην Πάφο και πως του έκανε ιδιαίτερη εντύπωση που ο λαός εξακολουθούσε να πιστεύει πως οι επτά νέοι ήταν ακόμα ζωντανοί. Η παράδοση ενώ στην αρχή τοποθετείτο και στη Λευκωσία στην πορεία καθιερώθηκε αποκλειστικά στην Πάφο. Αργότερα κατά τον 18ο αιώνα η παράδοση αυτή εγκαταλείφθηκε και οι κατακόμβες της Πάφου αποδόθηκαν σε άλλους αγίους, στους αγίους Σολομωνή και Λαμπριανό.
Κατακόμβη Αγίας Σολομωνής
Οι Επτά Κοιμώμενοι Παίδες υπάρχουν ως άγιοι με καταγωγή την Έφεσο και φέρουν τα ονόματα Μαξιμιλιανός, Ιάμβλιχος, Μαρτινιανός, Διονύσιος, Αντωνίνος (ή Ιωάννης), Κωνσταντίνος και Εξακουστοδιανός. Σε ανασκαφές που έγιναν στην αρχαία Έφεσο έχει βρεθεί το σπήλαιο των Επτά Κοιμωμένων , μαζί με τα ερείπια του ναού που κτίστηκε πάνω σε αυτό. Μάλιστα στο ναό βρέθηκαν επιγραφές αφιερωμένες στους Επτά Παίδες. Η μνήμη των Επτά Κοιμωμένων Παίδων της Εφέσου γιορτάζεται στην Ανατολική Ορθόδοξη Εκκλησία στις 4 Αυγούστου και στη Δυτική Εκκλησία στις 27 Ιουλίου.
Αξίζει να αναφερθεί πως στην εκκλησία της Παναγίας του Μουτουλλά, στο ανατολικό άκρο του τοίχου, υπάρχει μια μοναδική τοιχογραφία για την Κύπρο, που αναπαριστά τους Επτά Κοιμώμενους Παίδες της Εφέσου.
Το σπήλαιο των Επτά Παίδων στην Έφεσο
