Η Παναγία του Σουμελά στην Τραπεζούντα αποτελεί ένα μοναδικό κόσμημα για τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό, με την εικόνα της Παναγίας να αποτελεί σύμβολο για τους Έλληνες του Πόντου. Η εικόνα, δημιούργημα του ευαγγελιστή Λουκά, βρέθηκε σύμφωνα με την παράδοση από δυο μοναχούς, οι οποίοι βρέθηκαν μετά από όραμα από την Αθήνα στον Πόντο. Από μια έντονη λάμψη, οι δυο μοναχοί οδηγήθηκαν στο σημείο όπου βρισκόταν η εικόνα, σε ένα σπήλαιο σε υψόμετρο 1000 μέτρων. Μετά από αυτό το θαυματουργό γεγονός οι μοναχοί αποφάσισαν να κτίσουν ένα κελί, βάζοντας έτσι τα θεμέλια για την ίδρυση της Μονής της Παναγίας του Σουμελά. Το προσωνύμιο «Σουμελά» προήλθε από το όρος Μελά και το ποντιακό «σου» που σημαίνει «στο Μελά».
Μελανό σημείο της Μονής αποτέλεσε το κάψιμο του κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας των Ποντίων από τους Τούρκους, το 1922. Οι μοναχοί, οι οποίοι είχαν προβλέψει τις λεηλασίες των Τούρκων, φρόντισαν να κρύψουν τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας μαζί με άλλα πολύτιμα κειμήλια σε παρακείμενο παρεκκλήσι. Το 1930 με διαβήματα της ελληνικής κυβέρνησης προς την τουρκική έγινε κατορθωτός ο εντοπισμός και η μεταφορά των κειμηλίων στην Αθήνα και συγκεκριμένα στο βυζαντινό μουσείο. Από το 1952 η εικόνα της Παναγίας του Σουμελά τοποθετήθηκε στον Ιερό Ναό Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου, στην Καστανιά της Βέροιας.
Πλέον η Μονή της Παναγίας Σουμελά στην Τραπεζούντα λειτουργεί ως μουσείο.
Παναγία του Σουμελά στην Καστανιά Βέροιας
Στην Κύπρο έχουν δημιουργηθεί τρεις εκκλησίες προς ανάμνηση της Παναγίας του Σουμελά στην Τραπεζούντα. Η κατάνυξη που δημιουργείται από την επίσκεψη στη Μονή και στη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας του Σουμελά, καθώς και η σύνδεση της με την ιστορία και τα τραγικά γεγονότα της γενοκτονίας των Ποντίων ήταν αυτά που συγκίνησαν και οδήγησαν στην δημιουργία των ομώνυμων αυτών εκκλησιών.
Η πρώτη εκκλησία στην Κύπρο αφιερωμένης στην Παναγία του Σουμελά έγινε κατόπιν πρωτοβουλίας του συνδέσμου φιλίας μαθητών Παναγία Σουμελά Αχερίτου, όταν το 1976 φιλοξενήθηκαν από τη μέριμνα κυριών Θεσσαλονίκης στους ξενώνες της Μονής στη Βέροια. Ο ναός ανεγέρθηκε με εθελοντική εργασία και εισφορές των πιστών. Τα θυρανοίξια έγιναν στις 15 Αυγούστου του 2000 από τον πρωτοπρεσβύτερο πατέρα Βασίλειο. Η εκκλησία βρίσκεται στην αυλή του δημοτικού σχολείου της κοινότητας της Αχερίτου. Πρόκειται για μια λιτή καμαροσκέπαστη εκκλησία, από την οποία ξεχωρίζει το πιστό αντίγραφο της εικόνας της Παναγίας του Σουμελά.
Παναγία του Σουμελά στην Αχερίτου
Η δεύτερη εκκλησία αφιερωμένη στην Παναγία του Σουμελά βρίσκεται στη βορειοδυτική πλευρά του γηπέδου «Αντώνης Παπαδόπουλος» στη Λάρνακα. Η ιστορική νίκη και η επική πρόκριση της ομάδα της Αμμοχώστου, Ανόρθωσης, επί της τουρκικής Τράμπζονσπορ, το καλοκαίρι του 2005, οδήγησε στο κτίσιμο της συγκεκριμένης εκκλησίας, καθώς είχε προηγηθεί επίσκεψη και τάμα της ομάδας στη Μονή της Παναγίας στην Τραπεζούντα. Η εκκλησία είναι κτισμένη σε ρυθμό βασιλικής και φέρει τρούλο. Ο εσωτερικός της χώρος αποτελείται από ένα όμορφο ξυλόγλυπτο τέμπλο με εικόνες του Χριστού, της Παναγίας και Αγίων της Ορθοδοξίας, ενώ μια δεύτερη σειρά από μικρογραφίες, αναπαριστούν σκηνές από τα Πάθη του Χριστού. Τα θυρανοίξια της εκκλησίας έγιναν στις 19 Νοεμβρίου του 2010 χoροστατούντος του προκαθήμενου της εκκλησίας της Κύπρου, κ. Χρυσόστομο Β’.
Εικονοστάσι της Παναγίας του Σουμελά στη Λάρνακα
Κτισμένος από τα χέρια των Ποντίων της Κύπρου αποτελεί ο τρίτος ναός αφιερωμένος στην Παναγία του Σουμελά που βρίσκεται στην κοινότητα του Αλεθρικού, κοντά στο αεροδρόμιο της Λάρνακας. Ο μεγαλοπρεπής αυτός ναός κτίζεται με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Αρωγής Ελλήνων του Πόντου «Παναγία Σουμελά» με επικεφαλείς τους Άλκη και Αβραάμ Αναστασιάδη, οι οποίοι υπήρξαν και οι οραματιστές του έργου. Ο Αβραάμ Αναστασιάδης ξύπνησε, αφού είδε στον ύπνο του την Παναγία και ανακοίνωσε στην οικογένεια του την απόφαση, να κτίσει ένα ναό αφιερωμένο στην Παναγία του Σουμελά. Ο αγώνας για υλοποίηση αυτού του οράματος βρήκε συμπαραστάτες και αρωγούς, όχι μόνο τους Πόντιους, αλλά και ολόκληρο τον Ελληνισμό της Κύπρου. Ο συγκεκριμένος ναός δεν έχει ακόμη αποπερατωθεί.
Παναγία του Σουμελά στο Αλεθρικό
Και οι τρεις ναοί εορτάζουν στις 15 Αυγούστου. Η ανέγερση στην Κύπρο ναών αφιερωμένων στη Παναγία του Σουμελά δημιουργεί ακόμη ένα συνδετικό κρίκο μεταξύ των Ποντίων και των Ελλήνων της Κύπρου, καθώς η Παναγία Σουμελά αποτελεί ένα εθνικό σύμβολο συνδεδεμένο με την προσφυγιά και το ξεριζωμό.
