Με την άνοδο του Μεγάλου Κωνσταντίνου στον αυτοκρατορικό θρόνο της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ανατέθηκε στη μητέρα του Ελένη η αποστολή για μετάβαση στους Αγίους Τόπους για ανεύρεση του Τάφου του Χριστού και του Τιμίου Σταυρού. Εδώ ξεκινά και η παράδοση που φέρουν την Αγία Ελένη να περνά από την Κύπρο.
Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση, η Αγία Ελένη, κατά την επιστροφή της από τα Ιεροσόλυμα και την ολοκλήρωση της αποστολής της, όπου είχε ανακαλύψει τρεις Σταυρούς, αυτόν του Χριστού και αυτούς των δυο ληστών, καθώς και τα καρφιά της Σταυρώσεως του Χριστού, αποφάσισε να κάνει μια στάση στην Κύπρο για να ξεκουραστεί. Σύμφωνα με μια δεύτερη εκδοχή η Αγία Ελένη βρέθηκε στο νησί κατόπιν θαλασσοταραχής που ανάγκασε το καράβι της να προσαράξει στις εκβολές του ποταμού Τέτιου, όπου μεταγενέστερα μετονομάστηκε σε Βασιλοπόταμο προς τιμή της Αγίας. Σήμερα στον τόπο αποβίβασης της Αγίας στην Κύπρο, εκεί όπου βρίσκεται ο Βασιλοπόταμος, στην κοινότητα του Μαρί, έχει κτιστεί ένα μικρό εκκλησάκι αφιερωμένο στην Αγία Ελένη.
Εξωκλήσι Αγίας Ελένης στο Μαρί
Ένα πρωινό όταν ξύπνησε η Αγία, στη διάρκεια της παραμονής της στην περιοχή του Βασιλοπόταμου, διαπίστωσε πως ο Σταυρός του Κυρίου είχε εξαφανιστεί. Μετά από αρκετή αναζήτηση παρατήρησε μια φωτεινή λάμψη στην κορυφή ενός μεγάλου λόφου, επονομαζόμενου Ολυμπία. Η Αγία Ελένη ακολουθώντας τη φωτεινή αυτή λάμψη βρήκε τον Τίμιο Σταυρό. Προς τιμή του γεγονότος αυτού, η Αγία έδωσε διαταγή να κτιστεί ένα μοναστήρι στην κορυφή του λόφου, όπου και άφησε ένα από τους σταυρούς των ληστών, αφού προηγουμένως είχε τοποθετήσει στο κέντρο του ένα τεμάχιο από το Τίμιο Ξύλο, καθώς και ένα από τα καρφιά της Σταυρώσεως. Το μοναστήρι βρίσκεται σε υψόμετρο 750 μέτρων κοντά στα χωριά Κόρνος, Πυργά και Κλαυδιά της επαρχίας Λάρνακας και το βουνό στο οποίο έχει κτιστεί μετονομάστηκε σε Σταυροβούνι, από τον Τίμιο Σταυρό. Το μοναστήρι ονομάζεται και «Βασιλομονάστηρο» προς τιμή της Αγίας Ελένης. Η μονή σήμερα είναι επανδρωμένη με ορθόδοξους μοναχούς και ανήκει στην Ιερά Μητροπολη Κιτίου. Εορτάζει κάθε χρόνο στις 14 Σεπτεμβρίου, ημέρα της υψώσεως του Τιμίου Σταυρού, όπως επίσης και την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως.
Σταυροβούνι
Σύμφωνα με την παράδοση, που μας δίνεται κυριότερα από το χρονογράφο Λεόντιο Μαχαιρά, αλλά και από άλλους χρονογράφους της εποχής, η Αγία Ελένη κτίζει και άλλους ναούς στην Κύπρο προικοδοτώντας τα με τα ιερά σύμβολα του Πάθους του Κυρίου και με αξιόλογα εκκλησιαστικά κειμήλια.
Στην Τόχνη κατόπιν θειικής εντολής έκτισε ένα γεφύρι και μια εκκλησία. Στην εκκλησία δώρισε διάφορα πολύτιμα εκκλησιαστικά είδη και μέρος του Τιμίου Σταυρού, στον οποίο δόθηκε η ονομασία μικρός σταυρός και σταυρός της Τόχνης. Ο μεγάλος σταυρός θεωρείται αυτός που βρίσκεται στη Μονή Σταυροβουνίου. Ο περίφημος σταυρός της Τόχνης, στον οποίο έχουν αποδοθεί πολλά θαύματα, δυστυχώς με το πέρασμα των αιώνων έχει χαθεί. Σήμερα η αρχική εκκλησία που είχε οικοδομηθεί από την Αγία Ελένη δεν διασώζεται. Την θέση της πήρε μια νέα εκκλησία, κτίσμα του 19ου αιώνα, που αποτελεί την κύρια εκκλησία της κοινότητας και είναι αφιερωμένη στον Τίμιο Σταυρό.
Ιερός Ναός Τιμίου Σταυρού στην Τόχνη
Η Μονή του Τιμίου Σταυρού στην κοινότητα του Ομόδους συνδέεται επίσης με την άφιξη της Αγίας Ελένης στο νησί. Η μονή υπήρχε πριν από την άφιξη της Αγίας στο νησί αποτελώντας ένα από τα παλαιότερα μοναστήρια στο νησί. Η Αγία Ελένη επισκέφτηκε το Μοναστήρι, το οποίο και προικοδότησε με κομμάτι από το Τίμιο Ξύλο και το Άγιο Σχοινί. Το Σχοινί αυτό με το οποίο οι Ρωμαίοι έδεσαν το Χριστό στο Σταυρό το περιγράφουν ότι έχει χρώμα κοκκινωπό και ότι «εκηλιδόθη δια του αίματος του Χριστού». Το Μοναστήρι μετά από πολλά θαύματα του Σταυρού, απέκτησε μεγάλη φήμη και εξελίχθηκε σε μεγάλο προσκύνημα.
Σημαντικά προσκυνήματα που συνδέονται με την άφιξη της Αγίας Ελένης στο νησί και τον Τίμιο Σταυρό βρίσκονται στα Λεύκαρα, στην Ανώγυρα, στην Κουκά κ.α.
Επίσης με την Αγία Ελένη συνδέονται παραδόσεις που συσχετίζονται με τη θεραπεία διαφόρων δεινών κυριότερα της ανομβρίας και της ξηρασίας. Σύμφωνα λοιπόν με την παράδοση η Κύπρος μαστιζόταν από πολλά χρόνια ανομβρίας με αποτέλεσμα το νησί να ερημωθεί, οι κάτοικοι να μαστίζονται από την πείνα και την δίψα, ενώ δηλητηριώδη φίδια είχαν κατακλύσει πόλεις και χωριά. Τελικά η ανομβρία αυτή τερματίστηκε με την άφιξη της Αγίας Ελένης στο νησί και την ευλογία των κομματιών του Τιμίου Ξύλου που άφησε εδώ. Για την αντιμετώπιση μάλιστα των ερπετών και των φιδιών, ο Μέγας Κωνσταντίνος έστειλε στο νησί τον διοικητή Καλόκαιρο προς αντιμετώπιση της κατάστασης. Ο Καλόκαιρος κατόρθωσε την εξολόθρευση των ερπετών και των φιδιών με τη συγκέντρωση ενός μεγάλου αριθμού γάτων στο νησί. Με το συγκεκριμένο γεγονός συνδέεται η Μονή του Αγίου Νικολάου των Γάτων, 3 χλμ περίπου ανατολικά της κοινότητας του Ακρωτηρίου.
Η παλαιά αυτή παράδοση για την επίσκεψη της Αγίας Ελένης στο νησί σώζεται σε κείμενο σε ένα παλαιό βυζαντινό χειρόγραφο, από το οποίο άντλησαν τις πληροφορίες τους για τα έργα τους οι μεσαιωνικοί χρονογράφοι. Στην πορεία όμως των χρόνων οι επισκέψεις αυτές της Αγίας Ελένης στην Κύπρο εντάχθηκαν σε ευρύτερους κύκλους λαϊκών παραδόσεων συνδέοντας τις με τις θεραπείες διαφόρων δεινών και δοκιμασιών.
Ιερά Μονή Αγίου Νικολάου των Γάτων
Αδιαμφισβήτητα η Αγία Ελένη κατέχει μια σημαντικότατη θέση στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Κύπρου και στη συνείδηση του λαού και για το λόγο αυτό τιμάται με ιδιαίτερη λαμπρότητα στο νησί, ενώ αρκετές είναι οι εκκλησίες και τα εξωκλήσια αφιερωμένα στο όνομά της.
Η Αγία Ελένη πέθανε σε ηλικία 81 χρονών. Η μνήμη της εορτάζεται από τους Ορθοδόξους , μαζί με το γιο της Κωνσταντίνο, στις 21 Μαΐου. Η πορφυρή σαρκοφάγος που περιέχει το σκήνωμά της, σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο του Βατικανού.
